Gazâlî’nin Düşüncesinde Kozmoloji

İslâm, araştırarak düşünmeyi ister. Müslümanın gündelik hayatında etrafındaki cisimleri araştırıp keşfetmeyi amaçlaması kültürel bir dürtü oluşmasına zemin hazırlamıştır. Tefekkür kültürünün birikiminden her birey bir anlam dünyasına sahip olmaya çalışır. Üstümüzdeki gök kubbenin verdiği hayretle bu anlam dünyamızı bilmediğimiz manaları keşfetmeye çalışırız. Manasını aradığımız kâinat ve âlem bileşiklerinin ve değişebilir doğası karşısında hayret duygusunu yakalamaya çalışırız.

Yale Üniversitesi’nde İslâm Araştırmaları Bölümünde görev yapan Frank Griffel, “Gazâlî'nin Felsefî Kelâmı” çalışmasıyla Ebû Hâmid Gazâlî’nin (1058-1111) felsefe ve kelâm alanlarında ki fikir ve disiplinleri sorguluyor. Giriş ve sonuç başlıkları dışında dokuz bölümden oluşan bu kitap, Gazâlî’nin biyografisi, öğrencileri ve takipçileri ile kitabın ilk bölümleri biyografik ve sosyal bir okuma sunmaktadır. Kitabın orta bölümleri; Gazâlî’ye göre felsefenin rolü, akıl ve vahiy konusu, tehâfütül felâsife düşüncesi ile Gazâlî kozmolojisi hakkında bilgiler verir. Son başlıklar ise Gazâlî'nin önemli eserlerinden; filozofların tutarsızlıkları, İhyâ-u Ulûmi'd-Dîn ve İhyâ-u Ulûmi'd-Dîn’den sonra yazılan eserleri hakkında konular işlenir.

Frank Griffel, Gazâlî’nin hem hayatı hem de kozmolojisine ilişkin öğretileri ele alır. Bu öğretilerin konusu felsefî kelâm disiplini dâhilinde irdeler.

Griffel, kitabın birinci kısmındaki Gazâlî’nin hayatını anlattığı temel çalışmasının en öncelikli amacı: Bağdat’tan ayrılmadan önce onun bir mütekellim ve felsefe karşıtı olmaktan çıkıp kelamdan uzak duran ve tasavvufla sünnîliği, hatta belki felsefeyi bile uzlaştırmaya çalışan bir sûfîye dönüştüğü biçimindeki çağdaş yaygın görüşün, onun hayatı hakkındaki en güvenilir kaynaklarla desteklenip desteklenemeyeceğini keşfetmekti. Bu bağlamda yazar, Gazâlî dönemindeki kaynakları ile günümüz kaynak literatürlerini karşılaştırmalı bir okuma yaparak, bilgi sentezi yapmaktadır.

Kitabın Gazâlî hakkındaki ele aldığı konulardan bir tanesi de “Kozmoloji” yâni âlemin en temel bileşenleri ve onların birbiriyle nasıl ilişkiye geçtikleridir. Tanrı'nın alemdeki her var olanı ve olayı yarattığını düşünen Gazali örneğinde kozmoloji, Tanrı'nın âlemi nasıl yarattığı ve kendi yarattığıyla nasıl ilişkili olduğunu ifade etmektedir.

Mişkâtü'l-envâr kitabında Gazâlî, filozofların geliştirdikleri ve daha önce hiç bir Sünnî kelâmcının eserlerinde görülmemiş kozmolojik ilkeleri yansıtan konu ve imalı bir dil geliştirmiştir.

Sistematik bir düşünür olan Gazâlî, bu yönünü kendi kozmolojisini nasıl geliştirdiği konusunda görülmektedir. Eş’arî ve İbn Sînâcı kutuplarında kendisine hâs bir yer edinmektedir. Gazali, kendi analizi üzerinden, hem Tanrı'nın fail-i muhtâr oluşunu muhafaza etmeyi umut eden Müslüman bir kelamcı olarak kalıp hem de İbn Sina'nın determinist kozmolojisini benimseme doğrultusunda çok zekice bir yöntem keşfetmiştir.

Dikkat çekici bir bilgide Gazâlî’nin kendi kozmolojisini açık seçik ifadelerle açıkladığı hiç bir eserinin bulunmadığıdır. Ancak külliyatın dikkatli bir okuma sonucu kelâmı hakkında belirgin bir resim ortaya çıkar.

Gazâlî’nin öğretici bir yaklaşımına göre kelâm ve metafizikle ilgili konuları sıradan insanlara aktarmanın istenmeyen sonuçlara yol açacağına kanaatine varır. Bu kanaatle okuyucularını kelâm ve metafizikle ilgili konularla meşgul etme noktasında ağzı daha sıkı olma sonucu doğurmuştur.

Frank Griffel, “Gazâlî’nin Felsefî Kelâmı” kitabında Gazâlî'nin, Tanrı'nın âlemi nasıl yarattığı ve onun üzerinde nasıl hükümranlık kurduğuna ilişkin düşüncesindeki farklı motiflerin tutarlı bir yorumunu sunmaya çalışmaktadır.

Kitabın iki kısımdan oluşu; Gazâlî’nin hayatı hakkında kaynaklara ilişkin, ki bu kaynakları Gazâlî'nin kendi dönemi ile günümüz çalışmalarında ortaya çıkan kaynaklar- ayrıntılı bir çalışma sunmaktadır. İkinci kısım ise Gazâlî'nin kozmolojik düşünce sistemi hakkındadır. Bu düşünce sistemi birçok felsefî ve kelâmî meselelerle karşılaştırılması yapılmıştır.

Frank Griffel, Gazâlî’nin Felsefî Kelâmı, çev. İbrahim Halil Üçer ve Muhammed Fatih Kılıç, Klasik Yayınları, Birinci Basım Aralık 2012.

Yunus Özdemir